Ned / Eng
M ZONDER EN MET
Tekst over de omgang met de hoofddoek tijdens een Rietveldreis door Iran, gepubliceerd in Heartbeat Iran (robstolk/Gerrit Rietveld Academie, 2010).
M zonder en met
M heeft kort haar en draagt meestal zwarte kleren. M is een klassieke non-conformist. Heel links (zoals het gros van het kunstcircuit) en meedogenloos kritisch (altijd en overal zeldzaam). Niets aan M is uitgesproken mannelijk of vrouwelijk. Wel heeft M een heel bijzondere pony. Zo geknipt dat er midden op haar voorhoofd een Micky Mouse-achtig puntje naar beneden wijst.
Een van de talrijke voordelen van de groepsreis is het extra plezier en inzicht dat het observeren van de eigen reisgenoten biedt. Met betrekking tot de reis naar Iran verheugde ik me in dat opzicht bijzonder op het gegeven van de hoofddoek, waaronder een groot deel van de bovengemiddeld geëmancipeerde en ontwikkelde reizigers verscholen zou zijn, inclusief ikzelf. En inclusief M.
Ik zou lang kunnen uitwijden over alle vermoede en onvermoede effecten van de doek op de diverse Hollandse hoofden. Over de catharsis die het ontbloten van het afgedekte hoofd ontketende in hotelkamers, of tijdens schaarse momenten in vrijzinnig gezelschap. Over de uiterlijke transformaties die de doek teweeg bracht: hij verleende de één extra vrouwelijkheid, maakte de ander juist mannelijker, een derde mooier, een vierde jaren ouder. Een vijfde bleek onvermoed moeiteloos te kunnen doorgaan voor Iraanse zodra ze haar doek op had. Ook de invloed van de doek op gedrag, zichtbaarheid en luidruchtigheid van het vrouwelijk deel van de groep gaf veel stof tot nadenken.
De meeste vrouwen van de groep hadden zich bij voorbaat bij het noodzakelijk kwaad neergelegd, en benaderden de sluierlogistiek pragmatisch. Sommigen namen zich voor om direct na aankomst de modieuze situatie te peilen, en spoorslags te gaan winkelen om smaakvol undercover te kunnen gaan. Ook hoorde ik over voornemens om eenmaal op lokatie onverwijld advies in te winnen over de technische kant van de zaak, ten einde duurzaamheid, elegantie en comfort in de draagconstructie te kunnen verenigen.
Kortom, vrijwel alle vrouwen probeerden er op eigen wijze wat van te maken. Men zocht binnen de vermoede toegestane marge naar mogelijkheden om de onder de doek verstopte persoonlijkheid door middel van kleur, materiaal en dessin aan de oppervlakte te vertegenwoordigen. Met inzet van make up, oorbellen en mondaine zonnebrillen slaagden enkelen er bijvoorbeeld in een opwindende nostalgische filmster-look te creëeren.
Ook M probeerde de plicht van de doek passend te vertalen. Een lastige taak, want M moet in het algemeen weinig hebben van opgelegde keuzes en andermans waarheid. Waarschijnlijk heeft zij vanwege haar in het westen ook al tamelijk eigenzinnige opvattingen en androgyne uiterlijk bijzonder veel ervaring in het compromissen sluiten met en ontduiken van sociale verwachtingen. Maar hoe laat een grondhouding van verzet zich van westers naar oosters omzetten? Hoe draagt een linkse feminist een hoofddoek?
Hoewel mogelijk vele vrouwen van ons reisgezelschap iets subtiel opruiends probeerden te leggen in hun textiele vertalingen van de eigen identiteit, heeft op M na niemand zich gewaagd aan expliciete provocatie. Wel waren in harmonie met een deel van de rebelsere of misschien vooral jeugdige Iraanse vrouwen, de draagconstructies vaak weinig solide. De meeste doeken lagen luchtig over de hoofden en zwierden vervaarlijk losjes bij elke luchtvlaag of beweging. Deze ogenschijnlijk nonchalante dracht bleek zodoende vrij stressvol en complex. Hoewel men al doende leerde over de risico’s van een uitbundige motoriek en zich gaandeweg bekwaamde in een ingehouden pas en tussentijds schikken en schuiven, waren er dan ook een aantal praktischer vrouwen die de zaak ’s ochtends liever grondig afzetten met speldjes en andere hulpmiddelen. Zij namen jeuk, knellingen en een degelijke uitstraling op de koop toe.
M vond echter een heel eigen uitweg. Ze speelde het klaar om een even eenvoudig als vernuftig sekse-mutatiesysteem te ontwikkelen en een gender-kameleon te worden. M’s gebruikelijke kledij van nondescripte donkere broeken en shirts, haar vrij neutrale postuur en korte haar leverden gunstige omstandigheden op voor experiment. Werkelijk het enige terrein waarop de Iraanse maatschappelijke plicht tot geslachtelijke identificatie zich kon wreken was M’s kruin. M heeft de overzichtelijkheid van deze toestand ten volle benut, en dit lichamelijk territorium waarop de politiek zo persoonlijk werd als geen ander aangewend voor uitdagend onderzoek. Het was schitterend en wonderbaarlijk: soms was M man, soms vrouw. En bleef zo natuurlijk vooral M Ze onthulde met een minimale goocheltruc het nieuwe-kleren-van-de-keizer-gehalte van de symbolische scheiding der seksen per doek. Met: vrouw. Zonder: man.
Zelfs voor het vrouw-zijn had M een sluwe vorm gevonden, die de oplettende kijker aan het denken zou kunnen zetten. Zij droeg namelijk bij voorkeur geen losse doek, maar zette de capuchon van haar trui op. Alleen als het te warm was voor de trui die aan de capuchon vast zat, capituleerde zij voor een doek.
Terwijl M om beurten de publieke werkelijkheid der mannen en vrouwen beproefde, en wellicht in haar mannelijke gedaante onder een spionagethriller-achtige spanning stond, ontkiemden er gevoelens en meningen omtrent M’s handelwijze in de groep. Uiteenlopende meningen en gemengde gevoelens. Speciaal de vrouwen van de groep hadden in mijn herinnering verhitte gesprekken. Er was geen gebrek aan verontwaardiging en boosheid. Waar het zwaartepunt van de woede lag was vaak niet duidelijk. Er werd beweerd dat M de boel belazerde, cultureel te weinig ontvankelijkheid en respect toonde, de groep en de reis in gevaar bracht. Anderen zagen haar proefnemingen echter als een heldhaftig statement, gebaar van solidariteit, opluchtende grap, zoete wraak die afstraalde op ons allen.
M vertelde, dat het op straat bewegen met of zonder bedekking letterlijk een wereld van verschil uitmaakte voor de manier waarop passanten haar bejegenden. Als man ontstond er makkelijker oogcontact met de mannen, als vrouw met de vrouwen.
Ik hoop dat ze haar ervaringen heeft geboekstaafd of zal aanwenden voor het een of ander, en dat ik er meer van zal horen. Zelf kwam ik in mijn halfslachtige zoeken naar een deksel waar nog wat stoom uit kon en waar wat recalcitrantie in zweemde niet verder dan het verdubbelen van de hoofdtooi door een zonneklep onder mijn hoofddoek uit te laten steken. Zo hoopte ik de plicht niet zozeer te tarten, maar er mij boven te verheffen door haar te integreren in een eigen bouwplan.
In mijn ogen heeft M meesterlijk gedemonstreerd hoe een individu zich kan verzetten tegen een systeeM Ongetwijfeld zijn er Iraanse meisjes die net als zij met ontblote, kortgeknipte haren rondlopen in listige kleding. Misschien hebben sommigen van hen M wel gezien, en zich verbonden en gesterkt gevoeld. Ik zal in elk geval nooit vergeten hoe M de dwang van een onderdrukkend regime een triomfantelijk kreukje wist toe te brengen door zich zo min mogelijk te conformeren. En ook niet, hoe verdeeld elke meerderheid blijkbaar reageert op iemand die zich van hen afscheidt en een persoonlijke vrijheid nastreeft. Zelfs een meerderheid die een minderheid vormt binnen een grotere meerderheid, zoals onze groep hoog opgeleide, avontuurlijke, individualistische reizigers in Iran.